Νικόλαος Ι. Κατής
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Γεωπονίας, Σχολή Γεωπονίας, Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Εργαστήριο Φυτοπαθολογίας, 54124 Θεσσαλονίκη
Έπειτα από σχεδόν 10 χρόνια από την εμφάνισή του, αρχικά σε θερμοκηπιακές καλλιέργειες της Ιορδανίας και του Ισραήλ, ο ιός της καστανής ρυτίδωσης της τομάτας, αποτελεί σήμερα ένα από τα σοβαρότερα φυτοπαθολογικά προβλήματα της τομάτας παγκοσμίως. Στη χώρα μας, ο ιός ταυτοποιήθηκε το καλοκαίρι του 2019 (Χανιά, Κυπαρισσία) σε αρκετά θερμοκήπια τομάτας, και σήμερα απαντάται σχεδόν σε όλες τις περιοχές όπου καλλιεργείται η τομάτα. Ανήκει στο γένος Tobamovirus της οικογένειας Virgaviridae, που περιλαμβάνει τους πιο σταθερούς, υψηλής μολυσματικότητας και θερμοάντοχους, ιούς.
Ποια φυτά προσβάλλει;
Η τομάτα και η πιπεριά είναι μέχρι τώρα οι μοναδικοί επιβεβαιωμένοι φυσικοί ξενιστές του ιού.
Γιατί ο ToBRFV είναι ιδιαίτερα επικίνδυνος;
Επειδή προσβάλλει το σύνολο των υβριδίων τομάτας που διαθέτουν αντοχή στον ιό του μωσαϊκού της τομάτας (Tomato mosaic virus, ToMV). Είναι ενδιαφέρον, ότι υβρίδια πιπεριάς που διαθέτουν το γονίδιο L που προσδίδει αντοχή στους TMV και τον ιό της ήπιας ποικιλοχλώρωσης της πιπεριάς (Pepper mild mottle virus, PMMoV), παρουσιάζουν σχετική αντοχή στον ToBRFV.
Πώς προέκυψε ο ToBRFV;
Ο ToBRFV δεν είναι αποτέλεσμα μεταλλάξεων όπως ήταν η αρχική υπόθεση, αλλά πιθανώς προήλθε από ανασυνδυασμό RNA τμημάτων των γονιδιωμάτων των TMV και ToMMV, όταν αυτοί συνυπήρχαν σε ένα μολυσμένο φυτό ντομάτας.
Συμπτωματολογία
Τα συμπτώματα εξαρτώνται από το υβρίδιο, τις συνθήκες του περιβάλλοντος και την φυσιολογική κατάσταση των φυτών. Είναι ενδιαφέρον, ότι τα συμπτώματα είναι πιο έντονα το καλοκαίρι και σε συνθήκες καταπόνησης των φυτών. Στα νεαρά φύλλα της κορυφής προκαλεί χλωρώσεις, μωσαϊκό, ποικιλοχλώσεις και παραμορφώσεις (περιστασιακά στένωση του ελάσματος, φλύκταινες), ενώ σπανίως, τα φύλλα εμφανίζουν μαρασμό που συνοδεύεται με ίκτερο. Στους καρπούς προκαλεί κίτρινους και καστανούς δακτυλίους, καστανές περιοχές και ανομοιόμορφη ωρίμανση. Σε μερικές περιπτώσεις παρατηρούνται επίσης περιοχές καστανής ρυτίδωσης, από όπου προήλθε και το όνομα της ασθένειας. Τα ασθενή φυτά συνήθως παράγουν μικρότερο αριθμό καρπών. Ο ιός, προκαλεί ορισμένες φορές νεκρωτικές κηλίδες στους ποδίσκους, τους κάλυκες και τους μίσχους. Τα προσβεβλημένα φυτά παρουσιάζουν μειωμένη ανθοφορία και καρπόδεση.
Τα συμπτώματα που προκαλεί ο ιός συγχέονται με αυτά των PepMV, ToMV και TMV, για αυτό θα πρέπει να γίνει εργαστηριακή ταυτοποίηση/επιβεβαίωση.
Επιδημιολογία
Εστίες του ιού
Ο ιός μεταδίδεται με τον σπόρο της τομάτας (κυμαίνεται από 0,008 έως 2,8%), ενώ στα σπορόφυτα συνήθως μεταδίδεται σε χαμηλή συχνότητα ή δεν μεταδίδεται καθόλου, καθώς δεν εισέρχεται στο έμβρυο. Τα ιοσωμάτια είναι προσκολλημένα στο εξωτερικό περίβλημα του σπόρου, και μερικές φορές, ανάλογα με τη συγκέντρωση του ιού, εισέρχονται στο ενδοσπέρμιο, αλλά ποτέ δεν εισέρχονται στο έμβρυο. Παρά το χαμηλό ποσοστό μετάδοσης του ιού με τον σπόρο, είναι σαφές ότι ο σπόρος αποτελεί σημαντική εστία (πηγή) του ιού και η παγκόσμια διασπορά του οφείλεται κυρίως στη διακίνηση μολυσμένου σπόρου.
Οι μολυσμένοι καρποί τομάτας αποτελούν επίσης εστίες του ιού, εφόσον εμφανίζουν εκδορές εξαιτίας τραυματισμού/πληγών, ενώ οι άθικτοι καρποί δεν αποτελούν κίνδυνο μετάδοσης του ιού. Ο ToBRFV διατηρεί τη μολυσματικότητα και σε αδρανή (π.χ. εργαλεία, ενδύματα, ξύλινες, παλέτες, μηχανήματα, δομές στήριξης του θερμοκηπίου) ή σε βιολογικά υλικά (π.χ. χέρια των εργατών, φυτικά υπολείμματα), καθώς και στο θρεπτικό υπόστρωμα στην περίπτωση των υδροπονικών καλλιεργειών και στο έδαφος για πολλούς μήνες. Ορισμένα αυτοφυή αποτελούν επίσης εστίες του ιού.
Διασπορά στον αγρό
Στον αγρό, η μετάδοση του ToBRFV επιτυγχάνεται κυρίως μηχανικά, με μεγάλη ευκολία από φυτό σε φυτό κατά τη διάρκεια των καλλιεργητικών εργασιών (π.χ. χέρια των καλλιεργητών, ενδύματα, διάφορα εργαλεία, δέσιμο φυτών, ξεβλάστημα, συλλογή) και μέσω του θρεπτικού υποστρώματος στην περίπτωση των υδροπονικών καλλιεργειών. Πρόσφατες μελέτες έδειξαν ότι οι βομβίνοι (Bombus terrestris), που χρησιμοποιούνται ευρέως ως επικονιαστές στις θερμοκηπιακές καλλιέργειες τομάτας, μεταδίδουν τον ιό μηχανικά με μεταφορά μολυσμένης γύρης.
Μέτρα Αντιμετώπισης
Η ανθεκτικότητα αποτελεί τον πιο αποτελεσματικό τρόπο αντιμετώπισης των ιών, καθώς δεν υπάρχουν θεραπευτικά μέτρα. Όμως, όπως ήδη αναφέρθηκε, το σύνολο των καλλιεργούμενων υβριδίων τομάτας είναι ιδιαίτερα ευπαθή στον ιό και υφίστανται σοβαρές απώλειες από τον ToBRFV. Αν και η γενετική βελτίωση δεν έχει μέχρι σήμερα αποδώσει καρπούς, ήδη πρόσφατα εντοπίστηκαν υβρίδια ανεκτικά στον ιό (η μόλυνση από τον ιό επηρεάζει ελάχιστα την ανάπτυξη των φυτών και την παραγωγικότητά τους), που προφανώς αποτελούν ένα σημαντικό εργαλείο για την αντιμετώπισή του. Για τον λόγο αυτό, η καλλιέργεια αυτών των υβριδίων αποτελεί προς το παρόν το πιο σημαντικό μέτρο αντιμετώπισής του. Όμως, και στην περίπτωση φύτευσης των ανεκτικών, επιβάλλεται η λήψη των προληπτικών μέτρων που αναφέρονται παρακάτω.
Όσο αφορά τα μέτρα για την αντιμετώπιση του ιού και για τον περιορισμό της εξάπλωσής του, προτείνονται τα εξής μέτρα υγιεινής των καλλιεργειών:
- Χρησιμοποίηση πιστοποιημένου / υγιούς σπόρου. Οι παραγωγοί θα πρέπει να χρησιμοποιούν αποκλειστικά υγιές πολλαπλασιαστικό υλικό, το οποίο να έχει παραχθεί σύμφωνα με την ισχύουσα κοινοτική και εθνική νομοθεσία και να συνοδεύεται από τα κατά περίπτωση νόμιμα αποδεικτικά έγγραφα (Φυτοϋγειονομικό Διαβατήριο, Πιστοποιητικό Φυτοϋγείας, τιμολόγια αγοράς, κτλ).
- Στην περίπτωση που ο παραγωγός παράγει ο ίδιος τα σπορόφυτα, θα πρέπει να τα ελέγχει τακτικά για την παρουσία ύποπτων συμπτωμάτων και να καταστρέφει οποιοδήποτε φυτάριο δεν εμφανίζει φυσιολογική ανάπτυξη.
- Μεταφύτευση υγιών φυταρίων.
- Μετά την εγκατάσταση της φυτείας θα πρέπει να γίνεται συστηματική παρακολούθηση για τον εντοπισμό φυτών που εκδηλώνουν συμπτώματα παρόμοια με αυτά που προκαλεί ο ιός και απομάκρυνση / καταστροφή όσων εμφανίζουν συμπτώματα. Σε κάθε περίπτωση, η εργαστηριακή ταυτοποίηση του ιού είναι επιβεβλημένη, και στην περίπτωση θετικών αποτελεσμάτων επιβάλλεται η απομάκρυνση των φυτών που γειτνιάζουν με τα μολυσμένα φυτά, ακόμη και αν δεν εμφανίζουν συμπτώματα.
- Τοποθέτηση ταπέτων με απολυμαντικό στην είσοδο των θερμοκηπίων.
- Απομάκρυνση των αυτοφυών φυτών στους χώρους που περιβάλλουν τα θερμοκήπια, ανεξάρτητα από την παρουσία συμπτωμάτων.
- Αποφυγή της μετακίνησης των εργατών από τις μονάδες που εμφανίζουν ύποπτα συμπτώματα του ιού ή έχει επιβεβαιωθεί η παρουσία του, ώστε να αποφευχθεί η διασπορά του ιού στις υγιείς φυτείες.
- Αποφυγή εισόδου εργατών από μολυσμένα θερμοκήπια σε άλλα, δίχως αλλαγή ενδυμασίας ή χωρίς τη χρήση στολής (φόρμας, παπουτσιών, και γαντιών) μίας χρήσης, τα οποία θα αλλάζουν πριν την είσοδο σε κάθε θερμοκήπιο. Γενικότερα, θα πρέπει να αποφεύγεται η είσοδος και η άνευ λόγου επίσκεψη προσώπων στις καλλιέργειες.
- Συχνή απολύμανση εργαλείων με εμβάπτιση σε διάλυμα χλωρίνης περιεκτικότητας 0,5% NaOCl ή Virkon® S ή αποβουτυρωμένου γάλακτος (τουλάχιστον 3,5% περιεκτικότητας σε πρωτεΐνη).
- Πλύσιμο των χεριών με σαπούνι και ξέπλυμα με άφθονο νερό, πριν από κάθε χειρισμό των φυτών.
- Όπως ήδη αναφέρθηκε, οι κυψέλες των επικονιαστών μπορεί να αποτελέσουν πρωτογενείς εστίες μολύσματος του ToBRFV, και για τον λόγο αυτό, συνιστάται έλεγχος των κυψελών για την παρουσία του ιού και απομάκρυνσή τους ή και αντικατάσταση από υγιείς, εάν αυτό απαιτείται. Πληθυσμοί του επικονιαστή Bombus terrestris που έχουν έλθει σε επαφή με μολυσμένα φυτά, θα πρέπει να απομακρύνονται και να αντικαθίστανται με υγιείς πληθυσμούς.
- Καλό πλύσιμο όλων των επιφανειών, δίσκων κλπ. εντός των θερμοκηπίων μεταξύ των μεταφυτεύσεων / φυτεύσεων.
- Αποφυγή κατανάλωσης καρπών τομάτας εντός των θερμοκηπίων.
- Παρεμπόδιση εισόδου ζώων εντός των θερμοκηπίων (δυνατότητα μηχανικής μετάδοσης του ιού).
- Χρήση καθαρών ή απολυμασμένων πλαστικών τελάρων κατά τη συγκομιδή των καρπών.
- Πλύσιμο των χεριών με σαπούνι και ξέπλυμα με άφθονο νερό, πριν από κάθε χειρισμό των φυτών (αν δεν χρησιμοποιούνται γάντια μιας χρήσης, τα οποία θα αλλάζονται συχνά).
- Μείωση κατά το δυνατόν, της μετακίνησης των εργατών μεταξύ των διαφόρων τομέων της επιχείρησης.
- Αποφυγή επαφής των υγιών φυτών με τα χέρια που έχουν έρθει σε επαφή με ασθενή φυτά (εκρίζωση, δέσιμο, κλάδεμα, κλπ), εκτός αν τα χέρια έχουν προηγουμένως πλυθεί καλά.
Στην περίπτωση που την προηγούμενη καλλιεργητική περίοδο παρατηρήθηκε προσβολή από τον ιό, και ο ιός ταυτοποιήθηκε εργαστηριακά, επιβάλλεται η λήψη των παρακάτω μέτρων:
- Απομάκρυνση των ασθενών φυτών και των υπολειμμάτων τους, καθώς και των κορδονιών που χρησιμοποιούνται για το δέσιμο των φυτών, τα οποία στη συνέχεια θα πρέπει να καίγονται ή να θάβονται σε βάθος.
- Αποφυγή φύτευσης των κοινών υβριδίων που είναι ευπαθή στον ιό και επιλογή των νέων υβριδίων που εμφανίζουν ανοχή στη μόλυνση από τον ιό.
- Απολύμανση όλων των επιφανειών, δίσκων, κλπ. που βρίσκονται μέσα στα θερμοκήπια, πριν από τη μεταφύτευση.
- Σημειακή απολύμανση του εδάφους στο σημείο φύτευσης, με σταθεροποιημένη χλωρίνη 2000 ppm, 1 ημέρα πριν από τη φύτευση.
- Χρήση παπουτσιών, φόρμας και γαντιών μιας χρήσης, από τους εργαζόμενους που εκτελούν τις διάφορες καλλιεργητικές εργασίες και αλλαγή αυτών μεταξύ διαφορετικών εγκαταστάσεων.
- Αμειψισπορά, ιδιαίτερα στην περίπτωση έντονης προσβολής από τον ιό, με μη ευπαθή είδη (π.χ. αγγουριά, ανθεκτικά υποκείμενα μελιτζάνας και πιπεριάς, κλπ).
- Όπως ήδη αναφέρθηκε, ο εντοπισμός διαφόρων ανεκτικών υβριδίων τομάτας αποτελεί ένα αποτελεσματικό εργαλείο διαχείρισης της ασθένειας, αλλά θα πρέπει πάντοτε να συνοδεύεται από την ταυτόχρονη λήψη των μέτρων που αναφέρονται παραπάνω.
